ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗ ΜΟΙΡΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα της γυναίκας (8 Μαρτίου 2022), για το Ελληνικό Λύκειο Αννοβέρου, από την καθηγήτρια Παναγιώτα Αλατζόγλου

Ας ξεκινήσουμε με ένα σενάριο, μια υπόθεση εργασίας, στην Αθήνα του Περικλή. Ωστόσο, αυτό το σενάριο θα μπορούσε να εφαρμοστεί, ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους ή τον τόπο/χρόνο της ζωής τους, στα δισεκατομμύρια των γυναικών της ανθρώπινης ιστορίας, όπως την έζησαν όλες αυτές (με μοναδική εξαίρεση τις δύο ή τρεις τελευταίες γενιές στο λεγόμενο δυτικό κόσμο) και όπως τη ζουν ακόμη και σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη μας.

Σελ. 415-417 από το βιβλίο του Γ. Παμπούκη, Ιστορίες ντροπής

1ο τραγούδι : Ναταλία Λαμπαδάκη, Μια κόρη ρόδα μάζευε

Ξεκίνησα με μια ιστορία από την αρχαία Αθήνα. Ας μιλήσω, λοιπόν, στη συνέχεια για τις Ελληνίδες, ξεκινώντας από την προεπαναστατική περίοδο, την περίοδο της Επανάστασης του 1821, αλλά ρίχνοντας και ματιά σε κατοπινές χρονικές περιόδους. Η μέγιστη πλειονότητα των γυναικών της προεπαναστατικής Ελλάδας είναι εντελώς αγράμματες. Ζουν σε μια κοινωνία πατριαρχική με όλα τα απεχθή συνοδευτικά χαρακτηριστικά της : η θέση της γυναίκας στην οικογένεια εξαρτάται πρώτα απ’ όλα από το μέγεθος της προίκας που η ίδια είχε προσκομίσει κατά το γάμο της. Στην ίδια αποδίδεται πάντοτε η ευθύνη για στειρότητα είτε για τη μη γέννηση αρσενικού παιδιού. Ποτέ δεν διεκδικεί, δεν της επιτρέπεται να διεκδικήσει μια ζωή αξιοπρεπή. Επιτρέψτε μου να σας υπενθυμίσω τη θεια-Χαδούλα, τη Φραγκογιαννού του Παπαδιαμάντη. Γράφει ο Παπαδιαμάντης: «Όταν ήτο παιδίσκη (η Χαδούλα) υπηρέτει τους γονείς της… Όταν υπανδρεύθη, έγινε σκλάβα του συζύγου της…, όταν απέκτησε τέκνα έγινε δούλα των τέκνων της, όταν τα τέκνα της απέκτησαν τέκνα, έγινε πάλιν δουλεύτρα των εγγόνων της».

Επιπλέον αντιμετωπίζεται με καχυποψία, σαν κατακάθι της κοινωνίας, γιατί (τάχα) δεν μπορεί να ελέγξει τα συναισθήματά της, γιατί ρέπει προς την απιστία. Πρέπει, λοιπόν, να τιμωρηθεί, αν τολμήσει να σηκώσει τα μάτια της πάνω σε άλλο αρσενικό

2ο τραγούδι : Λάκης Χαλκιάς, Ο Μενούσης

Μεμονωμένες περιπτώσεις γυναικών, τόσο Ελληνίδων όσο και από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, που έχουν να επιδείξουν δυναμισμό και κοινωνική/εθνική δράση αφορούν σε γυναίκες αριστοκρατικών οικογενειών, όπου υπάρχει μεγάλη οικονομική άνεση και τις δίνεται η ευκαιρία, η δυνατότητα να μορφωθούν, κάτι που, βέβαια, είναι παράγοντας αποφασιστικής σημασίας για τη ζωή ενός ανθρώπου (Ισαβέλλα Θεοτόκη, Αγγελική Πάλλη, Κυριακή Νάφτου, Ευανθία Καϊρη, Μαντώ Μαυρογένους, Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα). Περί τα μέσα του 19ου αιώνα, το 1839 συγκεκριμένα, μια γερμανίδα κόμισσσα, η Ida von Hahn , γράφει στο ρομάντζο της με τον τίτλο «Κλημεντίνη» : « στείλτε τα κορίτσια στα πανεπιστήμια και τα αγόρια σε σχολές ραπτικής ή μαγειρικής και μετά από δυο τρεις γενιές θα καταλάβουν καλά τι σημαίνει να είσαι καταπιεσμένος».

Ακούστε, όμως, τη μοίρα της Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832) που καταγόταν από παλιά αριστοκρατική οικογένεια της Ζακύνθου. Από μικρή η Ελισάβετ έδειξε ιδιαίτερη κλίση στη μάθηση και τα γράμματα. Μαθήματα πήρε κατ’ οίκον από τρεις κληρικούς και έμαθε μόνη της αρχαία ελληνικά, ιταλικά και γαλλικά. Δεν ήθελε να παντρευτεί (γιατί έβλεπε από τη ζωή της μαμάς της τι την περίμενε), αλλά ήθελε να περάσει τη ζωή της διαβάζοντας και γράφοντας. Για τους υπόλοιπους, όμως, αυτό ήταν παράπτωμα που θα μπορούσε να επιφέρει ακόμη και το θάνατο. Η σταθερή άρνηση της οικογένειας να της επιτρέψει να κάνει πράξη την επιθυμία της (να κλειστεί σε μοναστήρι ή σε εξοχική κατοικία της οικογένειας) ωθεί την Ελισάβετ να προειδοποιήσει τη μητέρα της πως θα οδηγηθεί στο μαρασμό και την άρνηση. Η μητέρα της απαντά : «Αχ, θυγατέρα μου, το να σε χάσω, αφ’ ου σ’ έκαμα τόσον μεγάλην, με πικραίνει πολύ και τούτη η θλίψις θέλει μου προξενήσει και θάνατον, αλλά μ’ όλον τούτο δεν θέλει στέρξω εις εκείνο όπου γυρεύεις». (ο κυνισμός προσωποποιημένος/η μάνα ακολουθεί τη μαθημένη συμπεριφορά: έτσι έκανε και η δική της μαμά, και η μαμά της μαμάς της και η μαμά της μαμάς της μαμάς της κ.ο.κ.).

Στην ενδιαφέρουσα ιστορία της Ελισάβετ διακρίνουμε τον ορισμό της καταπίεσης. Καταπίεση στη μόρφωση, στην έκφραση συναισθημάτων και στην ελευθερία επιλογών. Μπορεί άραγε η καταπίεση να καταπνίξει ένα ταλέντο; Πολλές φορές όλα αυτά που μπαίνουν εμπόδιο στην εξέλιξη ενός χαρίσματος είναι κι αυτά τελικά που το αναδεικνύουν. Αν η Ελισάβετ δεν ήταν τόσο καταπιεσμένη από το οικογενειακό της περιβάλλον, ίσως να μην είχε καταφέρει να καλλιεργήσει το συγγραφικό της ταλέντο. Το κατάφερε, επειδή η συγγραφή ήταν η μόνη της διέξοδος, αποτελούσε για κείνη ζωτική ανάγκη, επικοινωνούσε με τους ήρωες που δημιουργούσε η φαντασία της και κάπως έτσι επιβίωνε.

Και μια που τέθηκε ο προβληματισμός για το αν η καταπίεση μπορεί να καταπνίξει ένα ταλέντο: σήμερα άκουσα στο ραδιόφωνο την ιστορία μιας αφρο-αμερικανίδας συνθέτριας, της Florence Price, που έζησε στις ΗΠΑ από το 1887 ως το 1953. Επειδή οι λευκοί δάσκαλοι μουσικής της αρνούνταν τη διδασκαλία, πήρε τις πρώτες μουσικές της γνώσεις στο σπίτι από τη μητέρα της. Και επειδή στις νότιες πολιτείες ήταν αδιανόητο για τις μαύρες γυναίκες να συμμετέχουν στην ανώτερη εκπαίδευση, αναγκάστηκε να πάει στη Βοστώνη για να σπουδάσει μουσική (εκκλησιαστικό όργανο, πιάνο, θεωρία).Σε επιστολή της προς τον διευθυντή της συμφωνικής ορχήστρας της Βοστώνης γράφει το 1943 τα εξής : «Αγαπητέ κύριε Kussewitzky, από την αρχή να σας ενημερώσω ότι έχω δύο μειονεκτήματα : το φύλο μου και τη φυλή μου – είμαι γυναίκα και στις φλέβες μου τρέχει μαύρο αίμα».

Η Florence Price θεωρείται σήμερα μια από τις πιο σημαντικές αμερικανίδες συνθέτριες του 20ου αιώνα, αν και, με το θάνατό της το 1953, πέρασε το έργο της στη λήθη ( αφέθηκε να σαπίζει στο εξοχικό της σπίτι μέχρι το 2009 που το ανακάλυψαν οι καινούριοι ένοικοι του σπιτιού).

Η περίπτωσή της μοιάζει με εκείνη της Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινένγκου. Παρά τις τεράστιες δυσκολίες το μουσικό της ταλέντο δεν καταπνίγηκε, αλλά θριάμβευσε.

Αυτό, βέβαια, είναι η μια όψη του φεγγαριού. Στην άλλη, τη σκοτεινή του πλευρά, ζουν πολύ περισσότερες γυναίκες που ασφυκτιούν από την καταπίεση, και μαραίνεται κάθε δημιουργική τους διάθεση.

3ο τραγούδι: Μάρθα Φριτζήλα, Αντρονίκη

Μένουν, λοιπόν, οι γυναίκες κλεισμένες στο σπίτι. Είναι λογικό να είναι εξασθενημένες, φιλάσθενες, αφού δεν τις επιτρέπεται να έχουν δραστηριότητες έξω από το σπίτι. Δεν έχουν ελεύθερη βούληση, αφού δεν μπορούν να παίρνουν δικές τους αποφάσεις και, τελικά, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι στερούνται και της αρετής, επειδή αποτρέπονται από την ανάπτυξη των λογικών τους δυνάμεων. Αντίθετα ενθαρρύνονται να είναι μόνο ευχάριστες και να ικανοποιούν τους άλλους, ιδιαίτερα τον πατέρα, όσο είναι ανύπαντρες, και μετά τον σύζυγο.

4ο τραγούδι : Δάφνη Κριθαράς, Περιστερώνας

Κάνω ένα μεγάλο άλμα στο χρόνο τώρα και έρχομαι στη Γερμανία αμέσως μετά τον Β΄Π.Π. Τα κορίτσια δεν έχουν το δικαίωμα να σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο (τόσο οι συμφοιτητές, όσο και οι άρρενες, βέβαια, καθηγητές τις περιφρονούν, τις γελοιοποιούν και τις εχθρεύονται φανερά), αλλά οφείλουν να παρακολουθήσουν μαθήματα σε οικοκυρική σχολή, για να γίνουν καλές νοικοκυρές και άξιες σύζυγοι και μητέρες. Μαθαίνουν, λοιπόν, ότι οφείλουν να μάθουν να υποδέχονται το σύζυγο από τη δουλειά με χαμόγελο, να ακούν με αφοσίωση και χωρίς να υποβάλουν καμία ερώτηση ό, τι έχει να πει εκείνος, ενώ οι ίδιες δεν επιτρέπεται σε καμία περίπτωση να τον κουράσουν με τη βαρετή τους καθημερινότητα.

Η ηρωίδα στο μυθιστόρημα της Ines Thorn (Η βιβλιοπώλισσα/διαδραματίζεται στη Φρανκφούρτη στη διάρκεια του β΄Π.Π. και στα πρώτα χρόνια μετά απ’ αυτόν), η Christa, λέει: «Ποτέ δεν θα είμαι ελεύθερη. Γιατί ελευθερία είναι η απαλλαγή από συμβάσεις, πρότυπα συμπεριφοράς και κατηγοριοποιήσεις. Πρέπει να πάω στην οικοκυρική σχολή, γιατί η κοινωνία περιμένει από μένα να μπορώ να ετοιμάσω για τον μέλλοντα σύζυγό μου ένα ψητό. Υπάρχουν τόσες πολλές συμβάσεις, που νιώθω εγκλωβισμένη μέσα σ’ αυτές». «Έχεις δίκιο», απαντάει ο θείος της, «αλλά και για μας τους άντρες δεν είναι καλύτερα τα πράγματα. Δεν πρέπει να δείχνουμε καμιά αδυναμία, πρέπει να πηγαίνουμε στον πόλεμο και να σκοτωνόμαστε». Και ο Ιάγος, φίλος της οικογένειας, προσθέτει «Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από όλες τις συμβάσεις, γιατί αυτές ακριβώς κάνουν δυνατή και υποφερτή τη συνύπαρξη. Κι αυτό σημαίνει ότι ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε πραγματικά ελεύθεροι».

Christa : «Μπορούμε, όμως, ίσως να διαλέξουμε από ποιες συμβάσεις μπορούμε να απελευθερωθούμε χωρίς να διαρραγεί ο κοινωνικός ιστός και χωρίς να υποστεί κανείς βλάβη. Εγώ, π.χ. θα μπορούσα να μην πάω στην οικοκυρική σχολή.

Ο θείος της : «Όχι, βέβαια, γιατί κάποιος στην οικογένεια πρέπει να ξέρει να μαγειρεύει και να περιποιείται το μωρό»

Christa : «Και γιατί να μην υπάρχει οικοκυρική σχολή και για άντρες;»

Θείος : «Δεν μπορεί ένας άνθρωπος να τα κάνει όλα. Γι’ αυτό υπάρχει καταμερισμός ευθυνών : ο άντρας στο εργοστάσιο, η γυναίκα στο σπίτι.»

Christa: «Θα μπορούσε, λοιπόν, να πάει η γυναίκα στο γραφείο, και να αναλάβει ο άντρας το νοικοκυριό»

Ιάγος : «Θεωρητικά ναι. Δεν θα είχα καμία αντίρρηση να μάθω να μαγειρεύω. Και θα μπορούσα να αλλάξω και την πάνα του μωρού. Αλλά μια γυναίκα στο γραφείο κερδίζει λιγότερα από τον άντρα στο εργοστάσιο. Οι γυναίκες γενικά αμείβονται λιγότερο.
Γι’ αυτό εργάζεται ο άντρας.»

Christa : «Γι’ αυτό αυτό πρέπει να αλλάξει.»

Θείος : « Ποιος θα κάνει την αλλαγή; Αυτοί που θα μπορούσαν να την κάνουν είναι οι άντρες. Κι’ αυτοί σίγουρα δεν πρόκειται να πάρουν αποφάσεις αντίθετες στα συμφέροντά τους»

Christa: «Δηλαδή όλα θα παραμείνουν αιωνίως όπως είναι;»

Θείος : «Ίσως όχι αιωνίως, αλλά σίγουρα για πολύ καιρό ακόμη».

Μετά τον Β΄Π.Π. οι συνθήκες διαβίωσης των δυτικών γυναικών όντως βελτιώθηκαν θεαματικά. Ιδιαίτερα τα τελευταία τριάντα ή σαράντα χρόνια.

Η πρώτη μεταπολεμική και επισημότατη διακήρυξη της ισότητας ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα γίνεται το 1945 με την ιδρυτική χάρτα των Ηνωμένων Εθνών. ΄Επεται η Παγκόσμια Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 1948. Το 1961 η Ευρωπαϊκή Χάρτα επιβάλλει κι αυτή την ισότητα ανδρών και γυναικών. Το 1979 η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ασχολείται και πάλι με την κατάργηση όλων των ειδών δυσμενών διαφοροποιήσεων σε βάρος των γυναικών και ψηφίζει πανηγυρικά την κατάργηση των όποιων διακρίσεων υφίσταντο ακόμη σε βάρος του γυναικείου πληθυσμού. Ανάλογες αποφάσεις παίρνονται και το 1993 στη Βιέννη, το 1994 στο Κάιρο, το 1995 στο Πεκίνο, με ψήφισμα του ΟΗΕ το 2000, με αποτέλεσμα τις αναμφισβήτητες βελτιώσεις στη ζωή των δυτικών γυναικών.

Τι γίνεται, όμως, στην πραγματικότητα με τις γυναίκες σ’ όλο τον υπόλοιπο κόσμο εκτός (ίσως) της Δύσης;

Ακούστε ένα κείμενο από την Ανούσκα Σανκάρ που περιγράφει ακριβώς ποια είναι η θέση της γυναίκας στη σημερινή Ινδία.

5ο τραγούδι: Ανούσκα Σανκάρ, Sister Sousanna.

Αλλά και μ’ αυτό που ακούσατε φάνηκε μόνο η κορυφή του παγόβουνου, γιατί οι εκδηλώσεις βίας σε βάρος του μεγαλύτερου μέρους του γυναικείου πληθυσμού παγκοσμίως είναι ακόμη πολλές : μια γυναίκα μπορεί ακόμη σήμερα σε αρκετές περιοχές του πλανήτη μας να αποτελέσει αντικείμενο αγοραπωλησίας, να καεί ζωντανή, να συλληφθεί και να ξυλοκοπηθεί από την αστυνομία ηθών, επειδή έβαλε λίγο μακιγιάζ στο πρόσωπό της, ή ακόμη, για διάφορες αιτίες -πραγματικές ή φανταστικές- που της αποδίδονται, να λιθοβοληθεί μέχρι θανάτου. Ακόμη η έκτρωση ποινικοποιείται ακόμη και στην περίπτωση βιασμού, ακόμη θανατώνονται νεογέννητα κορίτσια (κυρίως σε Αφρική και Ασία), ακόμη ωθούνται σε αυτοκτονία γυναίκες που δεν γεννούν αγόρια.

Είναι σαφές ότι αυτή η κατάσταση πρέπει να αλλάξει. Και ότι γι’ αυτή την αλλαγή πρέπει να συμβάλουν κυρίως οι άντρες, όπως ακούσαμε να λέει ένας από τους ήρωες του μυθιστορήματος της Ines Thorn, που απόσπασμά του διαβάσαμε.

Η ερώτησή μου, και μ’ αυτήν οδεύω προς το τέλος, είναι:

Εμείς οι γυναίκες δεν τους μεγαλώνουμε αυτούς τους άντρες; Γιατί δεν καταφέραμε να τους εμφυσήσουμε μέσα στους αιώνες το ιδανικό της ισότιμης μεταχείρισης;

Η ερώτηση, βέβαια, είναι ρητορική, γιατί, για μένα τουλάχιστον, η απάντηση είναι σαφής : η έλλειψη μόρφωσης είναι η αιτία. Όπως η έλλειψη μόρφωσης είναι και η αιτία για τη μεταφεμινιστική στάση των γυναικών στο δυτικό κόσμο στις μέρες μας (αναφέρομαι στο φαινόμενο της ακραίας αντιστροφής των ρόλων). Είναι σαν να έχουμε να κάνουμε μ’ ένα μεγάλο εκκρεμές: αρχίζει την κίνησή του από το ένα άκρο και αντί να σταματήσει εκεί που επιθυμούμε, φτάνει μέχρι το άλλο άκρο, έως ότου η παλινδρόμηση χάσει το μεγάλο της εύρος και περιοριστεί βαθμιαία στα επιθυμητά όρια. Συμβαίνει δηλ. και με τις γυναίκες ό, τι συμβαίνει σε κάθε μεγάλη κοινωνική ανατροπή: λόγω του μεγάλου μεταρρυθμιστικού ρεύματος που δημιουργείται, οι αλλαγές, σε μια πρώτη φάση δεν μπορούν να σταματήσουν εκεί που πρέπει να σταματήσουν και οδηγούνται αναπόφευκτα στο άλλο άκρο.

Και επαναλαμβάνω : μόνο με την παιδεία, με τη μόρφωση θα μπορέσουμε να βρούμε, με αργούς ρυθμούς το δρόμο μας. Το δρόμο της ισοτιμίας ανάμεσα στους άντρες και τις γυναίκες.

Τα τραγούδια που ακούστηκαν κατά την εισήγηση μπορείτε να τα βρείτε στο youtube. Γράφετε το όνομα του καλλιτέχνη και τον τίτλο του τραγουδιού, όπως αναφέρεται στην εισήγηση, για να τα ακούσετε.

Επιλέχτηκαν για τη συγκεκριμένη περίπτωση, επειδή το καθένα απ’ αυτά αφηγείται μια τραγική ιστορία, που, αν και τα πρώτα τέσσερα αναφέρονται σε περασμένες εποχές και μόνο το τελευταίο είναι σύγχρονο, θαρρώ πως είναι «τραγικά» σύγχρονα, αν θυμηθούμε τις πολλές γυναικοκτονίες που συνέβησαν στην Ελλάδα τη χρονιά που πέρασε.