ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΩΝ ΛΑΤΙΝΙΚΩΝ

(Aπό την Π. Αλατζόγλου, φιλόλογο του Ελληνικού Λυκείου Αννοβέρου)

Για πολλούς ανθρώπους (ανάμεσά τους είναι και οι εγκέφαλοι του υπουργείου παιδείας) τα λατινικά είναι άχρηστα. Κι αυτό, γιατί πολλοί άνθρωποι έχουν μια πολύ περιορισμένη ιδέα για το τι σημαίνει παιδεία και ανθρώπινη εξέλιξη. Νομίζουν ότι οτιδήποτε μαθαίνουμε το μαθαίνουμε, για να ικανοποιήσουμε έναν πρακτικό στόχο.

Αλλά, αν ήταν έτσι, θα αρκούσε να είχαμε χειρούργους και υδραυλικούς, γιατί όλες τις άλλες ανάγκες μας θα τις ικανοποιούσαν οι μηχανές. Κι αν αυτή ήταν η μοίρα της γνώσης, αν δηλαδή η τεχνολογία μπορούσε να ικανοποιήσει όλες μας τις ανάγκες, τι θα έμενε για τους ανθρώπους να μάθουν; Ίσως το να φτιάχνουν ή να επιδιορθώνουν αυτές τις μηχανές ή να ασχολούνται με τα υλικά απ’ τα οποία κατασκευάζονται οι μηχανές. Όλα, λοιπόν, στην υπηρεσία των μηχανών.

Τι γίνεται, όμως, με τα υπόλοιπα; Τι γίνεται με τις ανάγκες που δεν είναι άμεσες, που δεν είναι υλικές, που δεν είναι επείγουσες; Τι γίνεται με ερωτήσεις του τύπου:

•           Πού, πότε, πώς άρχισαν όλα;
•           Ποια/ ποιος είμαι;
•           Τι είναι η ανθρώπινη ζωή; Ποιο είναι το νόημά της;
•           Τι σημαίνει κοινωνία;
•           Πώς αποδεικνύεται ότι υπάρχω;

-         

Ερωτήσεις μ’ άλλα λόγια που εκφράζουν βαθύτερες αγωνίες του ανθρώπου και που αναζητούν απαντήσεις. Ερωτήσεις, που, αν δεν έχουμε τη δυνατότητα να επεξεργαστούμε, στερούμαστε μιας μορφής ελευθερίας. Και χωρίς την ελευθερία αυτής της μορφής δεν υπάρχει ευτυχία. Γιατί χωρίς την ελευθερία να αναζητήσω μόνη/μόνος μου απαντήσεις εξαρτώμαι από απαντήσεις που θα μου δώσουν κάποιοι άλλοι, κάποιοι που τους εκχωρώ το δικαίωμα να σκέφτονται για μένα χωρίς εμένα και να με χειραγωγούν πιθανότατα προς την ικανοποίηση λανθασμένων για μένα αναγκών / επιλογών.

Κάποιοι, λιγότεροι, θεωρούν ότι τα λατινικά είναι χρήσιμα, επειδή καλλιεργούν τη λογική μας, και είναι έτσι το μέσο για να ανταποκριθούμε σε άλλους τομείς. Κάτι σαν τα μαθηματικά, δηλαδή. Μα τότε γιατί να ασχοληθώ με τα λατινικά και όχι με τα μαθηματικά; Κι αν η γραμματική και το συντακτικό τους είναι μια χρήσιμη πνευματική άσκηση, γιατί να μην ασχοληθώ με κάποια άλλη γλώσσα, που έχει και το πλεονέκτημα να είναι σε χρήση;

Λοιπόν, ΟΧΙ.

Όταν μελετούμε λατινικά, το κάνουμε για τον εξής θεμελιώδη λόγο: επειδή τα λατινικά είναι η γλώσσα ενός πολιτισμού. Ενός πολιτισμού στον οποίο στηρίζεται ο δυτικός πολιτισμός. Επειδή εγγεγραμμένα στα λατινικά είναι τα μυστικά μιας πολιτισμικής μνήμης, που θέλουμε να ζωντανέψουμε.

Ακόμη: τα λατινικά είναι όμορφα, και η ομορφιά είναι μορφή ελευθερίας. Το κοινό χαρακτηριστικό όλων των ολοκληρωτικών συστημάτων είναι η ασχήμια, που καταλαμβάνει κάθε πτυχή της ζωής, που απλώνεται ακόμη και στο περιβάλλον.

Όταν λέω ότι τα λατινικά είναι όμορφα, εννοώ ότι είναι ποικίλα, πολύπλευρα, εύκολα και δύσκολα, απλά και σύνθετα, κανονικά και μη κανονικά, καθαρά και σκοτεινά, με ιδιωματισμούς, με χιλιάδες διαφορετικούς τρόπους έκφρασης και με μια πλούσια ιστορία.

Γιατί να υπάρχουν λόγοι για να ασχοληθεί κανείς με την ομορφιά;

Γιατί να επιδιώκουμε διαρκώς και διακαώς την άφιξη, το τέρμα, αντί να χαρούμε το ταξίδι;

Είναι, λένε, νεκρή γλώσσα. Αυτός ο χαρακτηρισμός οφείλεται στο ότι δεν αντιλαμβανόμαστε πώς γεννιέται και πώς πεθαίνει μια γλώσσα, όπως και ότι συγχέουμε τις έννοιες γραπτός και προφορικός λόγος και εμμένουμε στο ότι η προφορικότητα συνδέεται με την ιδέα του ζωντανού. Όμως, τα λατινικά, ακόμη κι αν δεν μιλιούνται σήμερα, υπάρχουν σ’ ένα τεράστιο αριθμό χειρογράφων, και το γραμμένο κείμενο, ιδιαίτερα η λογοτεχνία, είναι ένα πολύ διαρκέστερο μέσο επικοινωνίας από οποιαδήποτε προφορική επικοινωνία.

Επιπλέον: μια ζωντανή γλώσσα έχει την ικανότητα παραγωγής άλλων γλωσσών. Κι αυτό ακριβώς συμβαίνει με τα λατινικά. Και δεν αναφέρομαι μόνο στις λατινογενείς γλώσσες, όπως είναι τα γαλλικά, τα ισπανικά, τα πορτογαλικά, τα ρουμανικά, ούτε στο γεγονός ότι το λατινικό λεξιλόγιο έχει εμπλουτίσει άλλες γλώσσες, όπως τα αγγλικά ή τα γερμανικά. Αναφέρομαι κυρίως στο γεγονός ότι τα λατινικά μέσω της λογοτεχνικής παραγωγής ενέπνευσαν τη δημιουργία άλλων έργων. Ο Δάντης δεν θα είχε γράψει τη Θεία Κωμωδία χωρίς την Αινειάδα του Βιργιλίου, ούτε ο Μίλτον τον Χαμένο Παράδεισο, ούτε ο Σαίξπηρ θα έγραφε τα κείμενά του, αν δεν υπήρχε πριν απ’ αυτόν ο Οβίδιος με τις Μεταμορφώσεις του.

Ενδιαφέρουσα είναι και η αυστηρή μα απελευθερωτική διατύπωση του Igor Stravinsky για τη λατινική, επειδή ακριβώς εξουδετερώνει την επικρατέστερη άποψη ότι είναι νεκρή : «δεν είναι ένα μέσο νεκρό, αλλά ένα μέσο που έχει μετατραπεί σε πέτρα και μνημείο, ώστε να είναι απρόσβλητο από κάθε εκχυδαϊσμό». Έτσι εξήγησε ο συνθέτης την απόφασή του να επιλέξει ένα λατινικό λιμπρέτο για την όπερά του «Oedipus Rex» (1927). Η άποψη αυτή, γράφει ο Joseph Farrell, είναι σπουδαία συνεισφορά στις θεωρίες σχετικά με τη γλώσσα, και το έργο του είναι μία από τις πιο αξιοσημείωτες και δημιουργικές ενασχολήσεις με τη λατινική σήμερα. Ο Stravinsky προσπάθησε να την επαναφέρει ως καλλιτεχνικό μέσο για το σύγχρονο κόσμο. Η τάση αυτή δεν εκδηλώνει μια συντηρητική προσκόλληση σε κάτι το παρωχημένο, αλλά μια θέση αντιμετώπισης και εκτίμησης των γλωσσών μέσω των οποίων εκφράστηκαν και κληροδοτήθηκαν οι αξίες της κλασικής παιδείας.

Η γραμμένη λατινική γλώσσα είναι η φωνή του παρελθόντος που βρίσκεται σε διαρκή διάλογο με το παρόν και το μέλλον. Διαβάζουμε λατινικά όχι για να ζήσουμε στον κόσμο των Ρωμαίων, αλλά για να τους φέρουμε στο δικό μας κόσμο. Για να μάθουμε να σκεφτόμαστε ιστορικά, για να βγούμε από την ατομικότητά μας και να πλησιάσουμε τους άλλους. Το γραμμένο κείμενο εγκαινιάζει ένα διάλογο ανάμεσα στους αιώνες, και το να θεωρούμε μια γλώσσα νεκρή, που άφησε μεν τα ίχνη της σε γραπτά κείμενα, αλλά πια δεν μιλιέται, είναι σαν να αρνούμαστε τη δύναμη της ανάγνωσης : σαν να μην καταλαβαίνουμε πώς λειτουργεί η γνώση. Σαν να βάζουμε φωτιά στα μουσεία και τις πινακοθήκες.

Ένας τελευταίος, αλλά πολύ σημαντικός λόγος για τη διδασκαλία της λατινικής είναι και το γεγονός ότι μέσω αυτής της γλώσσας διασώθηκαν και έφτασαν ως τις μέρες μας πάρα πολλά αρχαία ελληνικά κείμενα, που, αν δεν είχαν μεταφρασθεί στα λατινικά, θα ήταν σήμερα χαμένα. Αν ο Απουλήϊος δεν είχε γράψει τις “Μεταμορφώσεις” του στηριγμένος στο κείμενο του Λουκιανού “Λούκιος ή Όνος”, δεν θα ξέραμε τίποτε για το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο. Επειδή ο Βοήθιος μετέφρασε στα λατινικά έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, διαδόθηκαν οι απόψεις τους στη λατινική δύση και αποτέλεσαν το θεμέλιο της μεσαιωνικής-χριστιανικής επιστήμης. Ο κατάλογος δεν έχει τέλος, γι' αυτό σταματάω εδώ

Όλος αυτός ο πρόλογος θα ήθελα να εκληφθεί ως διαμαρτυρία και καταγγελία για την υποβάθμιση του μαθήματος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το υπουργείο παιδείας αποφάσισε να καταργήσει τα λατινικά τη σχολική χρονιά 2019-2020 και, μετά από διαμαρτυρίες φιλολόγων, τα περιέλαβε στα μαθήματα επιλογής της Γ΄ τάξης (που σημαίνει πάλι, νομίζω, κατάργηση, γιατί ποιο παιδί θα επιλέξει τα λατινικά αντί για άλλη γλώσσα;)

Στο Ελληνικό Λύκειο Αννοβέρου το μάθημα διδάσκεται λόγω αδυναμίας να προσφερθεί άλλο μάθημα επιλογής. Προς μεγάλη ικανοποίησή μου, βέβαια, το παραδέχομαι, αφού θεωρώ ότι η διδασκαλία των λατινικών είναι θεμελιώδης για την παροχή ανθρωπιστικής παιδείας στα παιδιά μας. Αρκετά σχετικά επιχειρήματα, νομίζω, παρέθεσα στην αρχή αυτού του κειμένου.

Διδάσκονται, λοιπόν, τα λατινικά φέτος για πρώτη φορά ως μάθημα γενικής παιδείας. Αυτό σημαίνει ότι διδάσκεται στις μαθήτριες και τους μαθητές και των δύο κατευθύνσεων, και της θεωρητικής και της θετικής. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι δεν μπορεί να εφαρμοστεί στη διδασκαλία του μαθήματος το ισχύον (ακόμη) πρόγραμμα σπουδών. Γιατί, σύμφωνα μ’ αυτό δίνεται βάρος στη γραμματική και το συντακτικό, τομείς στους οποίους εξετάζονταν οι μαθήτριες/μαθητές της θεωρητικής κατεύθυνσης στις πανελλαδικές εξετάσεις. Πήρα, λοιπόν, την πρωτοβουλία να διδάξω λατινικά με στόχο τη γνωριμία με τον κόσμο των Ρωμαίων είτε μέσω της λογοτεχνίας είτε μέσω της ιστορίας. Ένα μάθημα πολιτισμού, δηλαδή, με όχημα τη λατινική γλώσσα.

Μέχρι τώρα διαβάσαμε στην τάξη Κικέρωνα (ρήτορας και φιλόσοφος), Οβίδιο (ποιητής), Βιργίλιο (ποιητής), Καίσαρα (πολιτικός και στρατιωτικός που έγραψε τους πολέμους που διεξήγαγε), Κάτουλλο (ποιητής), Μαρτιάλη (ποιητής και συγγραφέας επιγραμμάτων), αλλά και στοιχεία της καθημερινής ζωής στην αρχαία Ρώμη, και ελπίζω να ολοκληρώσω τη σειρά των μαθημάτων διαβάζοντας Τάκιτο (ιστορικός) και Πλαύτο (κωμικός ποιητής). Να προσθέσω ότι στο τελευταίο μάθημα πριν από τα Χριστούγεννα μάθαμε κάλαντα στα λατινικά και διαβάσαμε από τη Vulgata, τη λατινική μετάφραση της Βίβλου, το απόσπασμα το σχετικό με τη γέννηση του Χριστού από το Ευαγγέλιο του Μάρκου.

Στη συνέχεια, επιτρέψτε μου να σας περιγράψω ενδεικτικά τη διαδικασία ενός μαθήματος.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Καίσαρα. Δόθηκαν στα παιδιά σε φωτοτυπία πληροφορίες για την εποχή του, αλλά και τη  δράση του ως πολιτικού και στρατιωτικού, όπως και αποσπάσματα από νεότερα έργα που οι συγγραφείς τους επηρεάστηκαν από την προσωπικότητά του (π.χ. ένα κείμενο από τον Αστερίξ, την τραγωδία του Σαίξπηρ “Ιούλιος Καίσαρας” σε κόμικ) και δόθηκε έμφαση σε φράσεις που λέμε ακόμη και σήμερα (όπως : ο κύβος ερρίφθη ή πέρασε τον Ρουβίκωνα ή και σύ, τέκνον Βρούτε;). Από το έργο του De bello gallico (=περί του Γαλατικού πολέμου, που αναφέρεται στην κατάκτηση της Γαλατίας και την ενσωμάτωσή της στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία) διαβάσαμε ένα απόσπασμα στα λατινικά και εντοπίσαμε κάποια γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα, τα οποία προσπαθήσαμε να κατακτήσουμε στηριγμένοι στις γνώσεις μας των αρχαίων ελληνικών. 

Από το έργο του De bello civili (= περί του εμφυλίου πολέμου) επέλεξα να αναφερθώ σε μάχη που έδωσε σε ελληνικό χώρο, συγκεκριμένα στα Φάρσαλα, γιατί η φυγή του ηττημένου του αντιπάλου,  του Πομπήϊου, στην Αίγυπτο θα με οδηγήσει στην επόμενη ενότητα, με θέμα το πέρασμα στην αυτοκρατορική περίοδο με τον Οκταβιανό.  Εξαιτίας του Οκταβιανού θα γίνει λόγος για τη ναυμαχία στο Άκτιο, που με τη σειρά της θα μου δώσει την ευκαιρία να μιλήσω για τον Καβάφη και να διαβάσω με τους μαθητές μου κείμενα του Καβάφη μεταφρασμένα στα λατινικά.

Επαναλαμβάνω : η ενασχόλησή μου με τα γραμματικο-συντακτικά φαινόμενα περιορίζεται στο ελάχιστο. Κυρίως προσπαθώ να φέρω τις μαθήτριες και τους μαθητές μου σε επαφή μ' έναν κόσμο που η γνωριμία του θα τους βοηθήσει, ελπίζω, να κατανοήσουν καλύτερα τον κόσμο στον οποίο ζουν.

Επειδή φοβάμαι ότι θα είναι κουραστικό να περιγράψω αναλυτικά τη διαδικασία του μαθήματος, περιορίστηκα σε μια πολύ σύντομη περιγραφή του. Είμαι, όμως, πρόθυμη να δώσω σε όποιον θα το ήθελε τις σημειώσεις που χρησιμοποιώ και μοιράζω και στους μαθητές μου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

      1.   Gaius Iulius Caesar, De bello Gallico, Reclam

2. P. Vergilius Maro, Aeneis, Reclam
3. Cicero, Reden gegen Verres, Klett
4. Tacitus, Germania, Reclam
5. Varus, Varus! Antike Texte zur Schlacht im Teutoburger Wald, Reclam
6. Ovid, Metamorphoses, dtv
7. Oliver Schuetze (Hrsg.), Kleines Lexikon roemischer Autoren, Vrlg. J.B. Metzler
8. Philip Matyszak, Alltag und Leben im alten Rom, Anaconda
9. M.Πασχάλη-Γ.Σαββαντίδη, Λατινικά Λυκείου, ΙΤΥΕ
10. Αχιλλέα Τζάρτζανου, Λατινική Γραμματική, ΙΤΥΕ
11. Κ.Π.Καβάφη, Amores, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο
12. Nicola Gardini, Long Live Latin. The pleasures of a useless language, New York
13. Περιοδικό GESCHICHTE, 9/2018
14. Nestle-Aland, Novum Testamentum Latine, Deutsche Bibelgesellschaft
15. Reinhard Wolters, Die Schlacht im Teutoburger Wald. Arminius, Varus und das roemische Germanien, C.H.Beck
16. Marcus Tullius Cicero, Reden, Vrlg. Goldmann